Misschien is het een verrassing voor u dat ik in ons dorp een wonderboom heb gesignaleerd. Als deze boom echt wonderen had verricht, zou u er zeker van gehoord hebben dus dat zal wel niet gebeurd zijn. Nee, de wonderboom doet geen wonderen en eigenlijk is het ook geen boom maar een forse éénjarige plant. Maar hij stond wel hier in het dorp de afgelopen zomer en een wonderlijke plant is het zeker.

Een nuttige wonderboom De wonderboom in bloei. De vrouwelijk bloemen zijn rood, mannelijk créme en de bessen roze. Het blad kan variëren van groen naar bruinrood.

Zeker de ouderen weten nog wat wonderolie is: een sterk laxeermiddel met een zeer vettige smaak. Ik weet niet of het nog veel gebruikt wordt. Waarschijnlijk zijn er nu modernere middelen met een minder vieze smaak. Maar in ieder geval de wonderolie wordt gehaald uit de zaden van de wonderboom (Ricinus communis). Wonderolie was vroeger het standaard middel tegen een moeilijke stoelgang. Er werd ook wel misbruik van gemaakt. Vlak voor de tweede wereldoorlog hadden fascisten in Oost-Europa de "leuke" gewoonte om hun tegenstanders te overvallen en ze te dwingen een fles wonderolie te drinken. In vergelijking met wat ze later deden, heel onschuldig misschien, maar wel onaangenaam.
Een onschuldiger en nog verrassender toepassing is nog veel recenter. Om weeën op te wekken en zo de bevalling te starten, moest vroeger de kraamvrouw wonderolie nemen. Dat het in ieder geval soms werkte, heb ik zelf gezien, maar mijn vrouw griezelt nog bij de gedachte aan wonderolie!

Wonderolie Ook de zaden van de wonderboom zijn fraai van kleur en tekening. De hele zaden zijn giftig, maar uit het binnenste wordt de niet giftige wonderolie geperst!

De laxerende werking van wonderolie is waarschijnlijk de reden dat de wonderboom alle vele eeuwen wordt gekweekt over de hele wereld. Men weet zelfs niet waar de plant oorspronkelijk vandaan komt, waarschijnlijk uit Afrika, maar de mensen slepen er al zo lang mee dat niemand het nog weet. Bovendien doet de plant het uitstekend overal waar het zelden of nooit vriest en zelfs in onze omgeving kan de plant in de tuin in één jaar groeien tot zo'n twee meter, bloeien en kiemkrachtig zaad produceren! Niet slecht voor een plant die uit Afrika komt. In de tropen is de wonderboom een vaste plant en kan hij uitgroeien tot een boomachtige struik met een forse omvang. De boeken zeggen dat de maximum hoogte 12 m is. Zo hoog heb ik ze dus nooit gezien want in de gematigde zones zijn de planten eenjarig, maar ze bloeien dus wel en vormen ook vruchtbaar zaad.
Mogelijk wordt wonderolie niet veel meer gebruikt als laxeermiddel maar de plant wordt nog steeds gekweekt voor de olie. Vroeger werd de olie ook gebruikt als lampolie en dat zal in sommige gebieden nog wel gebeuren, maar de belangrijkste toepassing is als "race-olie". Daarmee bedoel ik niet een ander woord voor de laxerende werking, maar echte, topklasse motorolie. De Engelse naam voor wonderolie is "castor oil" en de merknaam Castrol voor motorolie lijkt daar van afgeleid. Ik vraag me af of de Formule I coureurs weten dat ze eigenlijk een laxeermiddel in hun bolides gooien! Trouwens ook de olie in de benzine voor tweetakt motoren van brommers was (of is) hoofdzakelijk wonderolie.
Behalve als motorolie gebruikt men wonderolie ook in verven, kaarsen, krijt, voor het impregneren van leer en in allerlei cosmetica. Zelfs in lipstick zit een beetje wonderolie maar gelukkig zo weinig dat de dames er geen last van hebben.
Kortom: een zeer nuttige plant dus.

Fraai, maar giftig
De wonderboom die ik hier in het dorp in een tuin zag staan, was bedoeld als sierplant want het is een heel decoratieve plant. Zoals gezegd kan de plant hier in één jaar uitgroeien tot zo'n twee meter en heeft dan ook een forse omvang. De bladeren zijn groot met zeven of negen punten en hebben soms een rode gloed en rode aderen. De bloei is mooi met bovenin een groot aantal donkerrode vrouwelijke bloemen en vlak daar onder gelige mannelijke bloemen. Normaal zijn óf de mannelijke óf de vrouwelijke bloemen helemaal open (om zelfbestuiving te voorkomen) maar meestal zijn beide kleuren goed zichtbaar, heel fraai. Na de bloei worden zaden gevormd in bolletjes met zachte stekels. De zaden zijn bruine, glanzende "boontjes" met een vlekken patroon. Ook al mooi om te zien, maar dus zeer giftig! Weer een van de wonderlijke eigenschappen van de wonderboom.
De wonderolie wordt geperst uit de zaden en terwijl de zaden zeer giftig zijn, is de olie volkomen onschadelijk behalve dan enkele bezoeken aan het toilet! Alle gif blijft blijkbaar achter in de resten van de zaden.
Het gif uit de wonderboom heet ricine en het schijnt vrij gemakkelijk gewonnen te kunnen worden uit de resten van de zaden na het uitpersen van de olie. In de Tweede wereldoorlog hadden de Amerikanen ricine gif op voorraad, maar het is zover bekend nooit gebruikt. Tegenwoordig schijnen ook terroristen belangstelling te hebben voor dit gif want het blijft in flinke hoeveelheden over na het persen van de castorolie. In Afrika wordt het wel als insecticide gebruikt.
Voor mensen die een wonderboom in de tuin willen, geldt in ieder geval dat ze op moeten passen met kleine kinderen want de zaden zien er aantrekkelijk uit, maar er op kauwen kan echt gevaarlijk zijn

Een giftige familie

Op de Canarische eilanden groeit een wolfsmelk die er uit ziet als een cactus; inclusief stekels. Deze wolfsmelk (Euphorbia canariensis) bloeit zeer donker rood en wordt tot 2 meter hoog.

Op het eerste gezicht zou je het niet zeggen maar de wonderboom behoort tot de wolfsmelkfamilie (Euphorbiaceae). Zeer veel planten uit deze familie of misschien wel alle zijn meer of minder giftig. De naam wolfsmelk komt van het witte, giftige sap dat bij aantal planten vrij komt als je een takje afbreekt.
In ons land komen maar een paar soorten wolfsmelk voor, in warme landen veel en veel meer want het een zeer grote familie met zo'n 7000 soorten. Het meest naaste familielid van de wonderboom is bij ons het bingelkruid. Zeer verrassend is de variatie in uiterlijk in deze familie. De overeenkomst tussen bingelkruid en wonderboom is niet direct opvallend, maar ook de kerstroos en de christusdoorn zijn familie om even bij de uitheemse planten te blijven.

Een groot geslacht binnen deze familie heet ook wolfsmelk en daarvan hebben we er wat meer in Nederland. De meeste hebben ook 'wolfsmelk' in hun naam zoals moeraswolfsmelk, stijve wolfsmelk, amandelwolfsmelk en zo voort. Maar de meest voorkomende is waarschijnlijk kroontjeskruid, een laag eenjarig plantje. Al deze wolfsmelk soorten hebben wit sap en hele typische bloemen: een soort schoteltje gevormd uit twee blaadjes met in het midden één of meer bolletjes op en steeltje die de echte bloem vormen. De bloemen zijn meestal groen of gelig groen zodat ze niet opvallen maar de vorm is wel heel apart. De zeldzaamste in Nederland is de amandelwolfsmelk.

De vreemdste wolfsmelk die ik ken staat op de Canarische Eilanden. Er staan daar zeer veel soorten, de meeste hebben de vorm van kleine struikjes met in verhouding te dikke takken. Maar de kandelaar wolfsmelk lijkt sprekend op een cactus! Een hoekige tak met stekels, ongeveer 1,50 tot 2 meter hoog en ca. 5 cm dik, meestal staan ze in een grote groep van tien tot wel 50 bij elkaar. De bloemen zijn donkerrood tot zwart en versieren de bovenste 10-15 cm van de tak. Heel verrassend.

Gebruik maken van gif

De volwassen rups van de wolfsmelkpijlstaart is ca. 5 cm en is blijkbaar zo giftig of zo onsmakelijk dat de rups opvallende kleuren kan hebben.

De wolfsmelkpijlstaart (Hyles euphorbiae) is een grote nachtvlinder waarvan de rups op wolfsmelkplanten leeft. In Nederland is de vlinder waarschijnlijk uitgestorven maar in zuidelijker gebieden is het vaak niet moeilijk om de rupsen te vinden: gewoon zoeken op wolfsmelk planten. Rupsen van andere pijlstaarten, er zijn gelukkig in Nederland nog wel andere soorten, zijn gemakkelijk te herkennen aan het haakje op hun achterste waar ze hun naam aan te danken hebben. De eerste rups van de wolfsmelkpijlstaart die ik ooit vond, was meer dan vijf centimeter lang met felle rode, zwarte en gele kleuren, een prachtig beest. Later vond ik jongere, kleinere rupsen en die hadden duidelijk minder kleuren. En de kleinste rupsjes waren gewoon effen zwart. Felle kleuren op een insect betekenen meestal dat het beestje wil aangeven dat het vies smaakt of giftig is. Waarschijnlijk hebben de kleine rupsjes nog niet genoeg wolfsmelk gegeten en zijn ze daarom nog niet giftig genoeg: liever niet opvallen dus. Vlak voor het verpoppen kan ze blijkbaar niets meer gebeuren want dan zijn ze op zijn mooist.

Naschrift
De eerste versie van bovenstaand artikel is van 2003 en is in dat jaar gepubliceerd in De Natuurgids. Waarom ik het artikel in eerste instantie niet heb opgenomen op deze site, weet ik niet. Waarschijnlijk gewoon over het hoofd gezien. Ik heb nu wat recente informatie toegevoegd over deze bijzondere plant en de familie.

Op deze site staat ook het artikel 83.Wolfsmelk, kroontjeskruid bijvoorbeeld over enkele andere wolfsmelk soorten in ons land. Dit is een directe link: hier.

Jan van Dingenen - 2003 en bijgewerkt 2021